PLUSPUNTEN
- veel natuurschoon
- de omgeving van de Berkelquelle
- Zutphen, Lochum, Neede, Borculo in Nederland
- Billerbeck in Duitsland
De route gaat door een afwisselend landschap. De rivier ontspringt in het glooiende Baumgebergte bij het Duitse Billerbeck. Vandaar stroomt de Berkel langs enkele leuke Duitse stadjes naar de Achterhoek in Nederland. De rivier komt er langs pittoreske plaatsen als Eibergen, Borculo en Lochem om bij Zutphen in de rivier de IJssel te eindigen.
We komen langs landhuizen in de Graafschap die door fraaie parktuinen zijn omgeven, voorbij watermolens, sluizen en stuwen die herinneren aan de tijd dat er nog veel schepen over de Berkel voeren.
Fietsen langs de Berkel betekent niet dat je voortdurend zicht hebt op het water. De Berkel snijdt zich door het landschap en ligt daarmee soms wat verder weg van fietspaden. De rivier is stroomopwaarts zelfs niet bedijkt.
Bron: Stichting 3e Berkelcompagnie, Fietsen in het Berkel gebied
Wij fietsten de route in beide richtingen om er een meerdaagse fietslus van te maken. Eerst van Zutphen naar Billerbeck. We lazen vooraf de routegids van de uitgeverij Anoda en verknipten de 9 lusvormige etappes tot 2 dagetappes richting Billerbeck. Terug vanuit Billerbeck volgden we de thematische Berkelroute die met kleine bordjes is uitgepijld. Wij deden niet de moeite om deze bordjes te zoeken, maar volgden getrouw onze gps.
Fietsen door het land van de Berkel betekent niet alleen genieten van de pittoreske plaatsjes, maar ook dat je nu en dan monotone, agrarische landschappen doorkruist. Wie zich daar niet op blindstaart, treft een interessant landschap aan. Als we de route opsplitsen in een Nederlands en een Duits deel, dan hebben we meer genoten van het Nederlandse deel en ook meer van de route Billerbeck-Zutphen dan van de omgekeerde richting.
Zoek je de betekenis van de sterretjes?
Je vindt de uitleg bij de informatie over de fietsblog op de homepagina.
Zutphen en Billerbeck zijn de voor de hand liggende startplaatsen. De start van elke dagetappe kan je als startpunt nemen, maar de stadjes Zutphen en Billerbeck zullen je het meest voldoening geven.
Ons hotel ligt net buiten de stad zodat we voor de verkenning van dit Hanzestadje de fiets nemen. De Hanzetijd (1350-1650) was een belangrijke periode voor Zutphen. De veertiende eeuw wordt wel Zutphens gouden eeuw genoemd. Dankzij de IJssel en de Berkel kon Zutphen handel over water drijven met de daarvoor ontwikkelde koggeschepen (de Berkelzomp). Dat daar veel geld mee verdiend werd, is nu nog steeds terug te zien in de Hanzestad. Een kleine stadswandeling op de vooravond van onze korte fietsvakantie leert ons het belang van de Middeleeuwse Berkel beter te begrijpen.
Bij de Berkelpoort, een waterpoort over de Berkel en een onderdeel van de Zutphense stadsmuur proberen we ons een idee te vormen van de contouren van het Middeleeuwse stadje. Van hier tot de IJssel is het in vogelvlucht amper 650 meter. De monding van de Berkel in de IJssel is minder romantisch want een sluis moet het niveauverschil opvangen tussen beide waterstanden.
We kunnen het ons moeilijk voorstellen dat er over de Berkel “vrachtschepen” voeren. Alles is veel groter geworden en dat merken we al meteen als we bij het Twentekanaal (Zutphen – Enschede) komen dat werd gegraven tussen 1930-1938.
In Harsen heeft de Familie Stegeman een “spreukentuin” aangelegd als onderdeel van hun “Haarbroekse Vijvertuin”. Voor fietsers hebben ze ook een rustpunt uitgerust met koffie of frisdrank waar we graag gebruik van maken. Tien kilometer verder zijn we al in Lochem.
De grachten, de kerk en het stratenplan van het centrum van Lochem dateren uit de Middeleeuwen. De Grote of Sint-Gudulakerk staat op de kruising van vroegere handelswegen. In het VVV-kantoor naast de kerk is een bezoekerscentrum ingericht voor de Berkel. Op het terras rechtover kiezen we voor een “Willemken”, een streekbier van Brouwerij Brouwersnös uit Groenlo.
De landelijke dorpjes Nettelhorst, De Horst, Geesteren liggen in het valleigebied van de Bolksbeek. een zijbeek van de Berkel aan de voet van de Needse Berg (34,6 meter). Deze heuvel is een stuwwal (van Neede) die in de voorlaatste ijstijd (238.000 tot 126.000 jaar geleden) is ontstaan. Vanaf de uitkijktoren van 14m krijgen we een mooi zicht op de omgeving en zien we al de Hollandsche Molen (we zijn nochtans in Gelderland!) die de rand van het dorpje Neede aankondigt.
Het lijkt ons nog te vroeg voor de lunch. Volg ons voorbeeld niet! Tenzij je onderweg wilt picknicken of een ommetje maakt via Eibergen. Want voor een volgende kans op een lunchpauze moet je wachten tot de dagbestemming in Vreden.
Ook bij de kleine Piepermolen staat enkel een picknicktafel. De naam ontleent de molen aan de familie Pieper die tussen 1907 en 1965 eigenaar was van de molen. Het stenen deel van de molen dateert uit 1796.
Veel mooie boerderijen en met wat geluk kan je er zelfs een ijsje kopen. Net als de twee dames die bij het Zwillbrocker Venn op zoek willen gaan naar de flamingopopulatie.
Bij de grens met Duitsland staat een wat verborgen oude grenssteen. Een wapensteen met als datum 1766 die ook de toenmalige grens markeerde tussen het Hertogdom Gelre en het Bisdom Münster.
Het Zwillbrocker Venn is een Duits natuurgebied (157 ha) op de grens met Nederland. Het is wereldwijd de meest noordelijk gelegen broedplaats voor een kolonie van ongeveer 40 flamingo’s (vanaf maart). Wij hebben er geen gezien, maar de flamingo’s zijn het onderwerp van een heuse Flamingo(fiets)route. Deze 450km lange grensoverschrijdende route voert van Twente en de Achterhoek in Nederland naar het Duitse Westmünsterland.
We dineerden en logeerden in Hotel Meyerink in Vreden. Om de eerste etappe af te sluiten met een biertje moesten we lang zoeken en zelfs een local aanspreken. Voor een koffie met gebak was er voldoende keuze, maar voor een verfrissend biertje (dan nog enkel uit een flesje) konden we alleen terecht in het Altes Rathaus op de Vredense Markt.
Onze tweede dag begint met een grappig beeld van een pas getrouwd boerenkoppel opgemaakt met strobalen. Enkelen honderden meters verder wacht ons echter een ontgoocheling, of is het een verwondering? De winning van zout speelde sinds de Middeleeuwen in het westelijk deel van Münsterland een belangrijke rol. Dit heeft de Berlijnse kunstenaar Frans John geïnspireerd tot het kunstwerk: “Die Salztangente”. Langs een 85 km lang fietspad op de Nederlands-Duitse grens tussen Gronau en Bocholt werden 8 gekleurde spijlenvelden opgesteld (zie weetje). Het spijlenveld van Vreden-Ostendarp kan ons alvast niet overtuigen of inspireren.
“De Zouttangent” (Salztangente) ligt direct boven de vertakking van een opgedroogde oerzee die ooit de regio van het westelijke Münsterland bedekte. Het project is opgevat als een kunstfietspad en moet zoveel mogelijk per fiets “beleefd” worden. Op deze manier openen zich onverwachte visuele assen van een ondergrondse en bovengrondse topografie voor de toeschouwer en wordt tegelijkertijd de gelaagde betekenis van zout als sporenelement en als “basis van het leven” gethematiseerd. Bron: Die Salztangente
In Stadtlohn trekt de St. Otger-kerk de aandacht. Een lokale gids merkt de tassen op onze fietsen en spreekt ons aan. Hij adviseert ons om de kerk en de goudschat in de crypte te bezoeken. De kerk zou één van de oudste kerken van Münsterland geweest zijn, was ze in de oorlog niet platgebombardeerd en in 1945 heropgebouwd. We staan snel weer op het kerkplein en geven de voorkeur aan een koffietje vooraleer we verder trekken naar Gescher, bekend als klokkenstad.
Gescher is van oudsher een belangrijk centrum van klokkengieterij. Het plaatselijke museum neemt zijn gasten mee op een reis door de tijd, door de geschiedenis van de klokken en de ontwikkeling van het klokkengietersambacht.
Onderweg naar Billerbeck fietsen we langs heerlijk afwisselende fietspaden en komen we voorbij het natuurgebied Kuhlenvenn, de oude site voor zandwinning op de 12m hoge Hünsberg en het nog bewoonde kasteel Varlar dat een voormalig Premonstatensisch klooster is in Rosendahl.
Het kleine, charmante Billerbeck noemt zich de ‘parel van de Baumbergen’. Het is een pelgrimsoord geworden nadat Liudger, de eerste bisschop van Münster, hier in 809 overleed. Op de plaats van zijn sterfkapel is eind 19de eeuw een grote bedevaartskerk, de Ludgeri-dom, gebouwd. Hier ontspringt ook de Berkel en start de eigenlijke Berkelroute.
We logeren in het gezellige Hotel Billerbecker Hof van de familie Mettenborg.
We starten de terugreis met een ommetje naar de Berquelquelle op 125 meter boven NAP. We willen de eigenlijke themaroute die van Billerbeck tot Zutphen loopt, stoomafwaarts, starten bij de bron van de rivier aan de voet van de Baumbergen. De officiële bron van de Berkel ontspringt immers in Billerbeck. Gaandeweg voegen de stromen van diverse andere bronnen zich bij het riviertje. In deze groene zone rond de stad is het aangenaam fietsen in de vroege ochtenduurtjes van onze derde fietsdag.
Ook Coesfeld dateert uit de 9de eeuw van bisschop Liudger. Het is een plaats met verschillende monumenten, waaronder twee stadspoorten uit de 15de en de 19de eeuw, die na de verwoesting in WOII werden heropgebouwd. Geen van beide stadspoorten liggen op de route want wij komen de stad binnen langs de ruïne van het poortgebouw van de citadel (Torhaus der Ludgerusburg). Langs, het is dus even opletten want je bent er zo voorbij.
Op het marktplein bij de Lambertikerk houden we een pauze. De kerk is gebouwd in gotische stijl en heeft een toren uit de 17de eeuw.
We merken het niet maar in Coesfeld splitst de Berkel zich in drie waterlopen die aan de westkant van de stad weer in elkaar vloeien, daar waar ook wij opnieuw bij de Berkel komen.
In de pittoreske boerengemeenschap Sirksfeld bij Coesfeld ligt “Haus Loburg” sierlijk op zijn slotgrachten te midden van vele velden en weiden. “Die Loburg”, zoals de adellijke residentie wordt genoemd stamt uit de 16de eeuw, maar is bij een bombardement in maart 1945 verwoest. In de stallen is een natuurwinkeltje gevestigd.
We kruisen het klokkenstadje Gescher voor de tweede keer maar nu gaan we helemaal noordwaarts via het natuurgebied Berkelaue dat begint bij de Alfersmühle, een voormalige watermolen aan de Berkel. Vanaf hier meandert de rivier door het mooie landschap van dit natuurgebied tot Stadtlohn. In tegenstelling tot de Alfersmühle is de Berkelmühle in Stadtlohn grondig gerenoveerd in het kader van een groot project van de stad die bescherming wil bieden tegen overstromingen. We kunnen enkel door de werfhekkens kijken (juni 2023) en een blik werpen op de voormalige molen. Maar ongetwijfeld krijgen ook de fietsers hier binnenkort een mooi fietspad langs de Berkel met een beter zicht op de Berkelmolen.
Ook door het stadje Vreden komen we voor de tweede keer en dat betekent dat we terug dicht bij de Nederlandse grens zijn. We herinneren ons de Duitse dorpscentra als rustig en “gemütlich”, maar het lijkt erop dat de Nederlanders weten dat we meer houden van de “Achterhoekse gastvrijheid” want het café bij de grens heeft de straat en zijn terras versiert met uitnodigende vlagjes. Oorspronkelijk had het woord ‘achterhoek’ nog de betekenis van een afgelegen hoek van Gelderland, maar rond 1872 werd daarmee het Landschap (Gewest) Twente en het Graafschap Zutphen bedoeld.
Net als de vorige steden heeft ook Eibergen zijn eigen molens. De mooie kleine Piepermolen, die we al op dag één hebben gezien, en nu de Mallumsche watermolen. Waar de schoonheid van de windmolen de wieken zijn, is dat voor de watermolen het waterrad. In de 17e eeuw stonden hier twee molens, aan beide oevers van de Berkel een: een koren- en een papiermolen, later de oliemolen. In 1917 werd de oliemolen gesloopt omwille van een afnemende vraag naar raap- en lijnolie.
Ook ons logies is erfgoed want we logeren in de Kastanjefabriek, een voormalige 19de eeuwse katoenweverij. Prachtig gerestaureerd, in een groene omgeving, op wandelafstand van het centrum van Eibergen.
De Oude Kerk van Haarlo is een klein achtkantig kerkje, bijgenaamd de Kluntjespot. Deze naam is ontleend aan de eveneens achtkantige klontjesbus of suikerpot, zoals die vroeger in gebruik was in veel gezinnen. Het kerkje staat tussen statige eikenbomen op een natuurlijke verhoging aan de rand van het kleine dorp Haarlo.
Het is heerlijk genieten van de prachtige natuur tussen het dorp Haarlo en Borculo. Het landschap is kleinschalig met veel afwisseling van akkers, weilanden, monumentale boerderijen, bosjes, houtwallen, bomenlanen en beken.
Borculo is zo mooi en gezellig dat we even de fiets parkeren om het dorpje te verkennen. Struinend door de straatjes komen we langs verschillende bijzondere plekjes zoals de twee watermolens en het oude sluisje. Het sluisje, waarvan de voorloper in 1645 werd gebouwd, is een van de laatste overblijfselen van de voorbije Berkelscheepvaart. In 1905 werd in deze sluis voor het laatst een Berkelzomp geschut. Willem Keizer was de laatste Berkelschipper van Borculo.
De watermolen van Borculo gaat volgens sommige bronnen terug tot de 16de eeuw. De “Stenen Tafel” is een onderslag watermolen in Borculo. De molen bestaat uit twee delen: een koren- en pelmolen op de ene oever, en een voormalige oliemolen (later verbouwd tot korenmolen) op de andere. De Olliemölle is de kleinste van de twee molens en is, zoals de naam doet vermoeden, gebouwd als oliemolen. In 1920 heeft een verbouwing tot korenmolen plaatsgevonden. In beide molens bevindt zich tegenwoordig een restaurant.
Meer informatie is te lezen bij de Stichting Cultureel Erfgoed Enschede
Voor de tweede keer in Lochem. Het gezellige marktplein met de vele terrasjes is de ideale plek om even bij te komen. De fietsroute blijft nu bezuiden het Twentekanaal net als de Berkel. Hemelsbreed liggen vestingstad Lochem en Hanzestad Zutphen maar 15 kilometer uit elkaar. We passeren een aantal landgoederen zoals Huis De Velhorst, Landgoed Ehzerwold, de legendarische Spitholderbrug, de Warkense windkorenmolen en verder kleinschalige landbouwgronden. De Achterhoek verveelt nooit. Veel mensen komen naar de Achterhoek voor het bijzondere landschap. Niet zo vreemd, want volgens kenners is dit misschien wel de mooiste regio van Nederland.
Op de rand van de Achterhoek ligt Zutphen. Zutphen kreeg al rond 1190 stadsrechten. De honderden monumenten in de stad herinneren aan het roemrijke verleden als belangrijke handelsstad. Ook de vele bezienswaardigheden en musea maken een bezoek aan Zutphen zeer de moeite waard.
